Çeşitli amaçlarla ve ölçeklerle hazırlanan haritalar sayesinde insanlar, yaşadıkları mahallenin, ülkenin, şehrin yerini görebilmekte ve yönlerini bulabilmektedirler.

Kartografın harita çizimine başlamadan önce yapması gereken ilk unsur haritanın çizim amacını belirlemektir. Bu doğrultuda hazırlayacağı bir harita üzerinde bulunması gereken unsurlar şunlardır;

Enlem-boylam: Haritası yapılacak alanın öncelikle enlem ve boylamları belirlenir. Çünkü haritanın ölçeği, bu alanın genişliğine ve kullanım amacına göre belirlenir. 

Ölçek: Haritanın kullanım amacına göre belirlenmelidir.

Harita Anahtarı (Lejant): Haritada kullanılan özel işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölümdür. Her haritanın kullanım amacına göre farklı işaretler kullanılır.

Başlık: Haritanın kullanım amacını belirtmeli, haritayı tanıtmaya yeterli, açık ve kısa olmalıdır.

Ölçek hesaplama

Ölçek hesaplarken aşağıdaki formülden faydalanırız:

Ölçek = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk

Örneğin 1 / 200000 ölçekli bir haritada 1 cm aslında 200000 cm e eşittir.

200000 cm ise 2 km etmektedir. Yani 1 cm, 2 km ile gösterilmiş.

Soru 1: Ölçeği verilmemiş bir haritada iki nokta arası gerçek uzunluk 40 km dir. Bu uzunluk haritada 40 cm ile gösterilmiş ise haritanın ölçeği nedir?

Ölçek = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk

Ölçek = 40 cm / 40 km

Birimlerini eşitleriz, bunun için cm'yi km'ye çevirirken 5 sıfır ekleriz:

Ölçek = 40 cm / 4000000 cm

Sadeleştirme yaparsak:

Ölçek = 1 / 100000 bulunur.

Soru 2: 1/200000 ölçekli bir haritada 10 cm ile gösterilen bir mesafe, başka bir haritada 5 cm ile gösterilmiştir. İkinci haritanın ölçeği nedir?

Bu soruda iki harita vardır. İlk haritadaki bilgilerden yola çıkarak öncelikle gerçek uzunluk bulunur.

GU = HU x ÖP = 10 x 200000 = 2000000 cm

Gerçek uzunluk hiçbir zaman değişmez. Dolayısıyla ikinci haritadaki harita uzunluğu ile gerçek uzunluğu kullanarak ikinci haritanın ölçeğini bulabiliriz.

Ö = HU/GU = 5/2000000 = 1/400000

Harita Uzunluğu Hesaplama

Eğer haritanın ölçeği ve gerçekte kaç km olduğu biliniyorsa aşağıdaki formülle harita uzunluğu bulunabilir.

Harita Uzunluğu = Gerçek Uzunluk / Ölçeğin Paydası

Harita uzunluğu genellikle santimetre (cm) olarak ifade edilir.

Soru 1: Gerçekte 6 km mesafe bulunan iki kasaba arasındaki uzaklık 1/300000 ölçekli haritada kaç cm olarak gösterilir

Gerçek Uzunluk = 6 km = 600000 cm
(5 sıfır ekleyerek santimetreye çevirdik)

Ölçek Paydası: 300000

Harita Uzunluğu = Gerçek Uzunluk / Ölçeğin Paydası
Harita Uzunluğu = 600000 / 300000
Harita Uzunluğu = 2 cm

Soru 2: 1/400000 ölçekli bir haritada 20 cm olarak gösterilen uzaklık, 1/200000 ölçekli bir haritada kaç cm gösterilir?

Soruda iki tane harita bulunmaktadır. Birinin ölçeği ve harita uzunluğu bilinirken diğerinin sadece ölçeği biliniyor. Öncelikle birinci haritadan gerçek uzunluğu bulmalıyız.

GU = HU x ÖP = 20 x 400000 = 8000000 cm

Belirtilen yerin gerçek uzunluğunu biliyoruz. İkinci haritanın ölçeği de 1/200000 verilmiş. Bu durumda harita uzunluğunu hesap edebiliriz.

HU = GU / ÖP = 8000000 / 200000 = 40 cm bulunur.

Gerçek Uzunluk Hesaplama

Harita üzerinde verilen değerlerden faydalanarak iki nokta arasındaki kuş uçuşu uzaklık bulunabilir:

Gerçek Uzunluk = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası

Soru 1: 1/500000 ölçekli bir haritada iki şehir arası 6 cm olarak ölçülmüştür. İki kent arası gerçekte kaç km dir?

GU = HU x ÖP
GU = 6 x 500000
GU = 3000000 cm
GU = 30 km

Soru 2: 1/200000 ölçekli bir haritada 5 cm'lik uzaklık gerçekte kaç km dir?

GU = HU x ÖP
GU = 5 x 200000
GU = 1000000 cm = 10 km

NOT: cm'yi km'ye çevirirken 5 sıfır sileriz.

Alan Hesaplama

Formül: Haritadaki Alan = Gerçek Alan / Ölçek (Payda)2

Örnek : Gerçek alanı 590.4 km2 olan göl 1 / 1.200.000 ölçekli haritada kaç cm2 gösterilir.

Orantıyla Çözüm :

Ölçeğe göre ;
1 cm 12 km'yi göstermektedir.

1 cm2 144 km2'yi gösteriyorsa
x cm2 590.4 km2'yi gösterir.
--------------------------------------------------------
x = 590.4 / 144 = 4.1 cm2 dir.

Formülle Çözüm :

Haritadaki Alan = Gerçek Alan / Ölçek2 (Payda)
Haritadaki Alan = 590.4 / (12)2
Haritadaki Alan = 590.4 / 144 = 4.1 cm2

UYARI: Haritalardaki alan hesaplanırken ölçek paydasının karesi mutlaka alınmalıdır.

Eğim Hesaplama

Harita Türleri

Bir kentin imar planının çıkarılması, karayolu, demiryolu ya da köprü yapımı için en uygun yerin belirlenmesi, arkeoloji, coğrafya gibi birçok alanda araştırma yapılması sırasında haritalardan yararlanılır. Haritalar konularına ve ölçeklerine göre ikiye ayrılır.

Konularına Göre Haritalar

Konularına göre haritalar, kullanım amaçlarına göre genel haritalar ve özel haritalar olarak ikiye ayrılır.

Genel Haritalar
Toplumun geniş kesimi tarafından kullanılabilen haritalardır.

- Topoğrafya Haritaları

İzohips (eş yükselti) eğrisi yöntemi ile yapılır. Araziyi ölçekleri oranında ayrıntıları ile gösterirler. Ölçekleri 1 / 20.000 ile 1 / 500.000 arasında değişir. 1 / 20.000'den büyük ölçekli olanlar kadastro işlerinde ve askeri amaçlarla kullanılır. Bu haritalardan ölçek, uzunluk alan ve eğim hesaplamada yararlanılır.

- Fiziki Haritalar

Fiziki haritalar, yeryüzünün kabartı ve çukurluklarını gösteren orta ya da büyük ölçekli haritalardır.

Fiziki haritalar hazırlanırken eş yükselti ve eş derinlik eğrileri geniş aralıklarla geçirilir. Bu aralıklar çeşitli renklerle boyanır. Yükseltiler genellikle yeşil, sarı ve kahverenginin çeşitli tonları ile, derinlikler ise açıktan koyuya mavi rengin tonları ile gösterilir.

- Siyasi ve İdari Haritalar

Yeryüzünde veya bir kıtada bulunan ülkeleri, bir ülkenin idari bölünüşünü, yerleşim merkezlerini gösteren haritalardır. Bu haritalardan uzunluk ve alan bulmada yararlanılır. Ancak yer şekilleri hakkında bilgi edinilemez.

- Duvar ve Atlas Haritaları

Eğitim ve öğretim amacına yönelik haritalardır. Ölçekleri 1 / 1.100.000'dan daha küçüktür. Dünya'nın tümünü, kıtaları veya ülkeleri gösterirler.

Özel Haritalar

Belirli bir konu için hazırlanmış haritalardır. Bu haritalardan bazıları şunlardır:

- Araziden Yararlanma Haritaları

Bir bölgede arazinin nasıl kullanıldığını gösteren haritalardır. Bu haritalar yardımıyla ekili-dikili alanların, çayır ve mera alanlarının, orman alanlarının, bölünüşü ile kayalık, bataklık gibi kullanılmayan alanlar hakkında bilgi edinilir. Tarımın türü ve tarım ürünleri de bu haritalarda gösterilir.

- Ekonomi Haritaları

Dünya'nın bütününün ya da bir bölümünün ekonomik özelliklerini gösteren haritalardır. Bu haritalar yardımıyla endüstri kuruluşlarının türü, sayısı, dağılışı, çalışanların sayısı hakkında bilgi edinilir.

- Hidrografya Haritaları

Bir bölgenin su potansiyeli (akarsular, göller, yeraltı suları, kaynaklar) hakkında bilgi veren haritalardır. Bu haritalar yardımıyla akarsuların drenaj tipi, akım miktarı, kanallar, göl sularının özellikleri, yeraltı sularının türü, kaynakların türü sayısı ve verimlilik derecesi hakkında bilgi edinilir.

- İzoterm Haritaları

Bir bölgede, eş sıcaklıktaki noktaları birleştiren eğriye izoterm denir.

İzotermler yardımıyla çizilen izoterm haritalarından, bir bölgedeki sıcaklık dağılışı hakkında bilgi edinilir.

Sıcaklık dağılışını daha iyi gösterebilmek için, bu haritalar sıcaklık basamaklarına uygun olarak renklendirilir. Sıcak yerler için kırmızının tonları soğuk yerler için mavinin tonları kullanılır.

- Jeomorfoloji Haritaları

Bir bölgedeki şekillenme süreci yani iç ve dış güçlerin etkisiyle oluşan yer şekilleri hakkında bilgi veren haritalardır.

Bu haritalarda faylar, yamaçlar, vadi türleri, birikinti konileri, sekiler, ovalar ve daha bir çok yer şekli taranarak gösterilir. Yer şekillerinin kolay ayırt edilmesi amacıyla bu haritalar renklendirilir.

- Nüfus Haritaları

Dünya'nın bütününde ya da bir bölümündeki nüfusun dağılışı ve özellikleri hakkında bilgi veren haritalardır. Bu haritalarda nüfus dağılışı noktalama ile gösterilir. Nüfus yoğunluğu haritaları ise renklendirilir.

- Toprak Haritaları

Bir bölgenin toprak özellikleri ve dağılışları hakkında bilgi veren haritalardır. Bu haritalardan, yetiştirilecek ürünlerin belirlenmesi, buna bağlı olarak topraklardan daha iyi verim alınabilmesi gibi bir çok konuda yararlanılır.

Ölçeklerine Göre Haritalar

- Büyük Ölçekli Haritalar

Ölçekleri 1 / 200.000'e kadar olan bu haritalarda:
* Küçültme oranı azdır. 
* Ayrıntı fazladır. 
* Birim düzlemde gösterilen gerçek alan küçüktür. 
* Eşyükselti eğrileri arasındaki yükselti farkı azdır. 
* Planlar ve topoğrafya haritaları bu gruba girer.

- Orta Ölçekli Haritalar

* Ölçekleri 1 / 200.000 ile 1 / 1.000.000 arasında olan haritalardır.
* Ayrıntılar, büyük ölçekli haritalar göre daha azdır.

- Küçük Ölçekli Haritalar

Ölçekleri 1 / 1.000.000'dan daha küçük olan haritalarda;
* Ayrıntı en azdır. 
* Küçültme oranı en fazladır. 
* Birim düzlemde gösterilen gerçek alan büyüktür. 
* Eşyükselti eğrileri arasındaki farkı fazladır. 
* Duvar ve atlas haritaları bu gruba girer.